Küresel toparlanma darboğazlara takıldı

Hilal SARI

Türkiye’nin en büyük ihracat pazarlarının bulunduğu Euro Bölgesi’nde, Çin’de, Asya genelinde ve ABD’de tüm üreticiler aynı dertten muzdarip: Pandemi başından bu yana büyüyen arz darboğazları ve ona bağlı olarak emtia fiyatlarının 2011’den bu yana en yüksek düzeye gelmesi, küresel ekonomik toparlanmaya ayak bağı olmaya başladı.

Emtia fiyatları karantinalarda gördüğü dipten yüzde 90 yükseldi

Enerjiden metallere ve tarım emtialarına toplam 23 emtia vadeli kontratını izleyen Bloomberg Emtia Spot Endeksi, küresel ekonomi aşılamanın yaygınlaşması ve kısıtlamaların kalkmasına paralel Mart 2020’de gördüğü dipten yüzde 90’ın üzerinde yükselerek hafta başında 2011 yılında gördüğü tarihi zirveyi de aştı. 2010 yılında işlem görmeye başlayan endeks Mart 2020 karantinalarının talepte yarattığı çöküşe bağlı olarak dört yılın en düşük düzeyi olan 265,43 düzeyine kadar inmişti. Bu yıl başından bu yana yüzde 48’e yakın yükseliş kaydeden endeks 4 Ekim itibariyle 516,84 ile tarihi rekorda. Cari açıklar ve düşük faiz ortamı da yatırımcılar için emtiaları daha cazip bir “hedge” seçeneği haline getirdi ve artışta bu ilginin de etkili olduğu belirtiliyor.

Avrupa ve Çin’de sanayide üretim aksamalarına varacak kadar olumsuz sonuçlar doğuran doğalgaz gibi enerji emtiaları endeksteki yükselişin lokomotifi. Doğalgaz krizinin taşma etkilerinin elektrik üretiminde kullanılacak petrole olan talebi artırmış olmasına rağmen Petrol İhraç Eden Ülkeler Örgütü ve müttefiklerinin (OPEC+) arz kesintilerini kademeli olarak azaltma planına sadık kalarak talebe tepki vermemesi ise ABD petrolü WTI’da da 7 yılın zirvesinin görülmesine neden oldu. Artan enerji maliyetleri AB liderlerinin iki hafta sonra gerçekleştireceği Liderler Zirvesi’nde de en önemli gündem maddesi.

İmalat sektörlerinde kullanılan tüm emtialara ve taşımacılık sektörünün kullandığı yakıtlara olan talebin kısıtlamaların kaldırılmasıyla çok güçlü şekilde artması, bunun yeni madencilik ve petrol kuyusu yatırımlarının durakladığı bir dönemde gerçekleşmesi, en büyük emtia tüketicisi Çin’in stoklarını yeniden doldurmaya çalışması ve iklim krizi nedeniyle tarımsal emtiaların rekoltelerinde yaşanan düşüşler hem tarım, hem metal hem de enerji emtialarında yıl başından bu yana rekor artışlar getirdi.

Brezilya’da kuraklıklar kahve ve şeker fiyatlarını yıl başından bu yana yüzde 56 ve yüzde 27 artırırken, alüminyum ve bakırda tedarik darboğazları nedeniyle fiyatlar sırasıyla yüzde 47 ve yüzde 20 arttı. İnşaattan otomobile darboğazların çoğu sektörde maliyetleri yükseltmesi, merkez bankaları ve hükümetlerin dev desteklerini de sonlandırmayı düşünmeye başlamasına neden oldu.

IHS Markit tarafından açıklanan eylül ayı Bileşik PMI verileri, büyüme eşiği olan 50 sınırının üzerinde seyretse de, özel sektörün artan hammadde maliyetleri ve arz darboğazları nedeniyle frene bastığını ortaya koyuyor. Euro Bölgesi Bileşik PMI, imalattaki yavaşlamanın ve fiyat artışlarının hizmet sektörlerine de yansımasına paralel ağustostaki 59 düzeyinden eylülde 56,2’ye geriledi. İmalat sektörleri eylül ayında Almanya ve Fransa’da 8 ayın, Hollanda ve İtalya’da 7 ayın, İrlanda’da 6 ayın, İspanya’da 5 ayın, Avusturya ve Yunanistan’da ise 2 ayın en düşük büyümesini kaydetti. İmalatta ve hizmette hız kaybı Euro Bölgesi’ne has değil. Çin’de ise imalat sektörü eylülde Şubat 2020’den bu yana ilk kez daraldı.

“Hizmetteki yavaşlama sadece darboğazlarla açıklanamaz”

Hizmetler PMI verileri, İspanya, İtalya, Fransa ve Almanya gibi hizmetin GSYH’lerin önemli bir kısmını oluşturduğu ekonomilerde, pandemi nedeniyle ötelenen talebin de momentum kaybettiğine işaret ediyor. IHS Markit Başekonomisti Chris Williamson ise “Hizmet sektöründeki şirketler talep büyümesinde de belirgin bir yavaşlama olduğunu aktarıyor – bu sadece darboğazlarla açıklanamaz ancak müşterilerin pandeminin devam etmesi ve fiyatların yükselmesi nedeniyle daha endişeli bir tavra bürünmesiyle bağlantılı” değerlendirmesini yapıyor.

Japonya’da hizmetler 20 aydır daralmaya devam ederken, turizm gibi sektörlere bağımlılığı yüksek ve hizmetin GSYH’deki payı yüzde 50 olan İspanya’da hizmet sektörü büyümesi 6. aylık yavaşlamasını kaydetti. IHS Markit, konuya ilişkin raporunda COVID-19 seyahat kısıtlamaları kalktıktan sonra gelen ötelenmiş talebin yavaşladığını, ancak hizmet sektörünün darboğazlara karşı bağışıklığının da çok yüksek olmadığını belirtiyor. Özellikle yakıt, kamu hizmetleri ve ulaşım fiyatlarındaki artışların hizmet sektöründe fiyat baskılarını kayda değer oranda artırdığına dikkat çekiliyor.

Almanya’da ağustosta 60,8 düzeyindeki Hizmetler PMI darboğazların etkisi, fiyatlardaki artış ve kısıtlamalar sonrası ötelenen talepteki yavaşlamanın da etkisiyle, eylülde 56,2’ye geriledi. IHS Markit ekonomisti Phil Smith “Momentumdaki kayıp faaliyetlerin pandemi öncesi düzeylere yaklaşmasıyla kısmen doğal bir süreç” diyor ancak imalattaki yavaşlamaya bağlı olarak hizmet sektörünün de darboğazlardan daha fazla etkilenmeye başladığını aktarıyor. Hem Euro Bölgesi genelinde hem de İtalya’da da hizmet sektör mayıstan bu yana en yavaş büyümesini kaydetti.